1.Xülasə
Bu araşdırmada siz oyun və oyunun növləri,oyunun mədəniyyətə təsiri haqqında məlumat alacaqsınız.Həmçinin bu yazıda bir çox tanınmış alimin oyuna olan münasibəti və oyunun uşağın həyatına təsiri haqqındakı fikirlərini də dərindən mənimsəməyinizə çalışılıb. Piagetin,oyuna olan münasibətinə geniş yer verilib. Uşağın xəyal dünyasında oyun vasitəsilə körpü qurarlar,inkişaf etdirərlər və böyüdərlər. Uşaq oyunları uşağın inkişafında,təhsilində və şəxsiyyətinin inkişafında əsaslı yer tutur.Uşaq lazımlı olan davranışı, bilgi ve bacarıqlarını oyun içərisində öz- özlüyündən öyrənir.Uşağın şəxsiyyəti oyun içərisində daha da ortaya çıxır və inkişaf edir.Oyun fiziki,sosyal,zehni psixoloji və emosional tərəfdən uşağa təsir edir və inkişaf etməsində böyük rol oynayır.
Açar sözlər: Oyun,Oyunun tərifi, oyunun uşağın fiziki və psixomotor inkişafına təsiri, Jean Piaget oyun
haqqında teoremi, Növləri, Mədəniyyət və oyun.
- Oyun
2.1 Oyunun tərifi
Oyunun nə olduğu haqqında keçmiş zamanlardan bir çox məqamlara toxunulmuşdur. Bütün bu məsələlər arasında ən önəmli ortaq nöqtə odurki oyun uşağın həyatında çox vacib bir rol oynayır. Oyun haqqında bir çox deyilənlər var. Oyun daxili olaraq nəzərə çarpan müəyyən bir məqsədi olmayan yetişkinlər tərəfindən deyil də, uşağın göstərdiyi qanunlara bağlı olaraq özündən inkişaf edən zövq ünsürü daşıyan davranışlarda ortaya çıxan bir çağırışımdır.1 Piagete görə oyun bir uyğunlaşmadır.2 Grossa göre oyun bir praktikadır. Gələcəkdə qarşılaşılabiləcək davranış formaları oyunla əldə edilir.3 Geniş adıyla oyun, müəyyən bir məqsədə istiqamətli olan ya da olmayan, qanuni ya da qanunsuz doğrulana bilən fəqət hər vəziyyətdə uşağın istəyərək və bəyənərək yer aldığı fiziki, zehni, dil, emosional və sosyal inkişafa təməl olan həqiqi həyatın bir parçası və uşaq üçün ən aktiv öyrənmə müddətidir. 4
2.2 Oyunun usagin fiziki ve psixomotor inkisafina təsiri
Oyun müddətində uşağın bütün bədəni hərəkət edir.Oyun zamanı uşağın bütün böyük və kiçik əzələləri sıxılma, rahatlanma,davamlı işləmək halındadır.Hərəkətli oyunlarda qan dövranı aktivləşir,ürək döyüntülərinin sayı aktivliyi artır nəfəs almaq aktivliyi isə normanın üstüne çıxır.5 Bunun müqabilində qana bol oksigen keçir, qan axışı yolu ilə toxumalara daha çox oksigen və qida çatır. Bədən oyun sırasında tərliyir və zərərli maddələr xaric olunur tər vasitəsilə.Oyun başlıca psixomotor bacarıqlar olan güc, surət, diqqət, koordinasiya və elastikliyin inkişafı üçün ideal bir vasitədir.Oyunda hərəkətlərin davamlılığı və təkrarı bədənin performansını artırır.Diqqəti və yaddaşı güclənir.Davamlı olaraq etdiyi hərəkətlər bədəninin elastikliyini artırır və daha sağlam olmasına gətirib çıxarır.Bundan başqa oyun usağın emosional, dil öyrənmə və başqa bacarıqlarını inkişaf etdirməsində böyük rol oynayır. Kompyuter oyunları da oyun oynamada xüsusi yer tutur.
2.3 Jean Piagetin oyun haqqında teoremi
Piagetin oyun teoremi koqnitiv inkişafına söykənir.Oyunu sturuktual olaraq ələ alan Piagete görə oyun,insan davranışında tapılan və uşağın koqnitiv inkişafını dəstəkləyən bir ünsürdür.Piaget oyunu 3 mərhələdə araşdırıb izah edir. Bu mərhələlər alışdırmalı oyun,simvolik oyun,qanunu oyundur. 6
1) Alışdırmalı oyun (0-2 yaş)
Bu mərhələdə motor fəaliyyətlər,ən öndə olan xüsusiyyətidir.Əmmək,əlləri açıb bağlamaq və digər bədənsəl fəaliyyətlər motor fəaliyyetləridir.Bu fəaliyyətlər,uşaq üçün hardasa bir oyundur və bu bədənsəl fəaliyyətlərin doydurulması təkrarlanmasına səbəb olur.4 aylıq olarkən yaxınında olan bütün obyektləri tutur, yellədir, atır.Alışdırma oyunlarında uşaq nələr edə bildiyini isbatlayır.Etdiklərindən zövq alır və bu hərəkətləri təkrarlayır.
2) Simvolik oyun (2-7 yaş)
Simvolik oyun təmsili düşünmənin əsasını təşkil edir.Bu dönəmdə həqiqətdə olan vacib hadisələri oyunda istifadə edir,ancaq oyunda həqiqətə uyğunlaşma zəruriliyi olmadığından hadisələr dəyişiklikliyə uğrayaraq oyuna yansıya bilir.Uşaq oyunlarındakı simvollaşdırma iki formada görülür.
a) Bir fəaliyyətin bir obyektdən digərinə keçirilməsi.Məsələn yemək fəaliyyətini körpəsinə yemək verməkdə tətbiqi,sopanı at yerində istifadə edilməsi,qazan qapağının rol olaraq istifadə edilməsi,telefon istifadə edirmiş kimi davranması.
b)Uşağın başqa birinin rolunu üzərinə götürməsi.Məsələn avtobus şoferi,həkim,ana,ata kimi rolları icra etməsi.Simvolik oyun müddətində,əsaslıca da 2-4 yaş müddətində xəyalı insanları qatdıqları oyunlar oynandığı da göz önüne alınıb.Misal üçün bacı-qardaş istəyən biri xəyali birini,yaxud da öz günahlarını boynuna atmaq üçün xəyali bir dost yaratması da nəzərdən qaçmır.Simvollaşdırma bacarığı yaş artdıqca inkişaf edir.Uşağın oyunda koqnitiv bacarıqlarda göstərdiyi fəaliyyəti nəticəsində zehni daha məntiqli düşünməyə başlayır.
3) Qanunu oyun (7-12 yaş)
Bu mərhələnin daha irəli bir koqnitiv fəaliyyətinin lazımı olduğunu Piagete görə məntiqli düşünmə,uşaqların yalnızca obyektlərlə maraqlanmaları da olmaz.Məntiqli düşünmə,uşaqların digər uşaqlarla oynamasında daha da inkişaf edir.Qanunu oyun mərhələsində davam etməkde olan drammatik oyunlarda qanunlar var.Həqiqi ayrıntılara diqqət edilməkdədir.Bu mərhələdə,oyunun qanunları və qanunlara riayət etməyənlərə veriləcək cəza böyük önəm daşıyır.Oyunda qanunlara tabe olaraq sosyal normalara uyğun davranmağa da başlayır.11-12 yaş ərəfəsindən sonra yeniyetməlik və yetişkilikdə də qanunlu oyun əsasları görülür.7
2.4 Oyunun növləri
Oyun növlərini qrupda araşdırmaq olar. Xarakterinə görə oyunun növləri:
- Funksiyon oyunları
- Xəyal oyunları
- Qrup Oyunları
Funksiyon oyunlari
Uşağın ilk hərəkətləri,koqnitiv və kontrolsuz olur.Uşağın şüursuz etdiyi bu hərəkətlər,onun gələcəkdə etdiyi yerimə,qaçma,tullanma tutmaq kimi təbii və şüurlu hərəkətləri edə bilməsi ve orqanlarını kontrol altına ala bilməsi üçün alışdırmaq xüsusiyyətindədir.Uşağın ilk şüursuz və sadə hərəkətləri onun üçün oyundur.Elə onun ilk hərəkətləri ilk alışdırmalar veya ilk funksiyon oyunları deyilir. Uşağın ilk hərəkətləri,həqiqi bir oyun xarakteri daşımır. 8
Xəyal oyunlari
Funksiyon oyunların müddəti qısa davam edir.Üç yaşından sonra,xəyal gücünə istinad edən oyunları oynamağı sevir.Oyuncaqları ilə danışır,onlarla canlıdırlaşmış kimi yanaşırlar.Qız uşaqları kuklalarını yatızdırır, dəcəllik etdiklərində cəzalandırırlar. Oğlan uşaqlari isə sopadan olan atlarına minirlər,polis olub cinayətkarları yaxalayırlar,kubiklərdən körpülər,yollar düzəldirlər.Uşaq bu cür oyunlarda özünü başqasının yerinə qoyur,gizli duyğu və düşüncələrini ortaya bu yola çıxardır.Balacalığını və gücsüzlüyünü belə oyunlar oynamaqla aradan qaldırır,çünki bu oyunlarda güclü insanı özü oynayır.Burada əsas olan oyuncağı tam həyatdakına bənzətmək deyil önəmli olan odurki uşağın xəyal gücünü genişləndirəsən.Misal üçün stulları düzüb onlardan qatar düzəltmək olar və uşaq özünü bu qatarla istədiyi yerə apara bilər təbiiki xəyal gücünün köməyi ilə. 9
Qrup oyunları
Uşaqların birlikdə oynadıqları oyunlara qrup oyunları deyilir.Uşaqların qrup oyunlarına yönəlmələri 5-6 yaşlarında başlayır.Artıq oyuncaqları ilə tək başına sıxılan uşaq ətrafı tanimağa insanlarla münasibətə başlayır.Qrup oyunlarında yaş və güc tərəfindən üstün olan uşaqlar oyunda lider olurlar.Bu qrup oyunlarında yaranan bir qanunauyğunluqdur.Qrup oyunlarında uşaqların diqqəti yayılmasın deyə oyun müddəti çox uzun olmamalıdır. 10
3.Mədəniyyət .Oyun və mədəniyyət arasında təsir.
Hər cəmiyyətin özünə uyğun mədəniyyəti var.Mədəniyyət keçmişdən bu günə uzun bir yol keçmişdir.İnsanlar mədəniyyəti özləri yaradır və arxasınca ona tabe olurlar.Mədəniyyət insan həyatında güclü təsirə malikdir.Bunu nəzərə alaraq oyuna da təsirindən danışmaq mümkündür.Hər cəmiyyət uşağa körpəliyindən gələcəyi kimi baxır və uşaqların hər formada inkişafında öz mədəniyyətlərini geniş şəkildə təbliğ edirlər.Oyunların öyrədilməsində mental dəyərlər xüsusi yer tutur. Buna misal göstərə bilərik,məsələn Azərbaycanda və bir çox ölkələrdə hansıkı daim kişi və qadın fərqi geniş şəkildə əks olunur orada seçilən oyuncaqlarda belə deyilir ki kukla ilə qız,maşın ilə oğlan oynamalıdır və başqa bunun kimi göstəricilər.Mədəniyyət hər anlayış kimi oyuna da böyük təsir göstərir.Uşaq oyunu mədəniyyətdən mədəniyyətə fərqlidir.Hətta mədəniyyətlərdə oyuncaqlar belə fərqli istehsal olunur.11 Həmçinin oyun bir xalqın mədəniyyətini öyrənmək üçün ən əsas vasitədir.Oyun fərqli mədəniyyətlərin əsasını təşkil edir.Qərb uşaqları daha çox qrup və sosial oyunlar oynayırlar,Şərqdəkilər isə daha çox azad oyunları oynayırlar.Korean-Amerikan uşaqları,Anglo-Amerikan uşaqlarından daha az oyun oynayan və daha az sosial görünürlər.İnsan həyatı heçnədən asılı olmadan mədəniyyətinə tabedir.
Conclusion
Nəticədə onu deyə bilərəm ki,oyun uşağın boş vaxtlarını doldurmaq üçün vasitə olaraq görülməməlidir.Bəzi yetişkinlərin oyunu bu formada düşündükləri nəzərə çarpır. Halbuki oyun həqiqi və vacib bir təhsil vasitəsidir. Oyun uşağın xəyal gücünü, yaradıcılığını inkişaf etdirir, insan münasibətlərini, köməkləşmə aktivasiyasını artırır. Uşağa məcburi öyrədilən çox sayda qayda oyun sırasında daha asand yolla öyrədilə bilər.Qısacası oyun insanın özünü göstərə bildiyi ən asand yoldur və təhsilin bir parçasıdır.Düşünürəm ki , uşaqlarla erkən yaşlarından oynanılan oyun yaradıcı və intellektual olmalıdır.Oyunda yüksək dərəcəli qadağalar olmamalıdır çünki yüksək dərəcəli qadağalar oyunun qeyri düzgün şəkildə mənimsənilməyinə bilavasitə gətirib çıxara bilər.Mədəniyyətlər nə qədər fərqli olsa da insan dediyimiz varlıq hamısı eynidir ve hamısı ilə eyni münasibət qurulmalı erkən yaşlarından bütün mədəniyyətə sahib dövlətlərdə uşaqla uşaq kimi davranılmalı ve diqqət qayği göstərilməlidir.Bu nəticəyə gəldimki uşaqlar lap uşaq yaşlarından düzgün yolla düzgün oyunlara istiqamətləndirilməli ve oyun növləri düzgün seçilməlidir.Hətta qüsurlu uşaqlar belə oyun üçün cəlb olunmalıdır və onlara uyğun formada tedris olunmalıdır nə də olsa fərqi yoxdur qüsurlu yaxud sağlam uşaqların hamısı çox dəyərlidir. Sonda yazımı Piajetin gözəl bir sözü ilə bitirmək istəyirəm “ Oyun uşagın ən önəmli işidir”.
Qeydlər
1.Prof.DR.Haluk Yavuzer (Anne baba tutumlari sh.10)
2 .Doc.DR Halil Eksi ( Anne baba tutumlari sh.15)
- http://www.atasozleri.gen.tr/ilgili/oyun/
4.Diane E.Papalia,Sally Wendkos Olds,Ruth Duskin Feldman -A child’s world: Infancy through adolescence 8th editionMcGraw
5.Hill; Çocuklarla Doğru İletişim sh.5 Sabiha Paktuna Keskin (#99483221)
6 .Prof.Dr.Ozcan Koknel
7.Çocuk Gelişimi – Laura E. Berk – İmge (#99188837)
8.http://search.yahoo.com/search;_ylt=A0oG7iTpKslSpn0A.C1XNyoA;_ylc
9.http://childdevelopmentinfo.com/child-development/play-work-of-children/pl1
10.Psikolog Yasemin Yalçın Aktosun
11.http://educ350-shima.blogspot.com/2010/11/culture-and-childrens-play.html
References :
Aral N., Kandır A., Yaşar M.C.: Okul Öncesi E-ğitim ve Okul Öncesi Eğitim Programı. Gelişti-rilmiş
2.Baskı, Ya-Pa Yayın Pazarlama, s.89, İstanbul 2002.
Özer D.S., Özer K.: Çocuklarda Motor Gelişim. Kazancı Kitap Tic. A.Ş., s.12, İstanbul 2000.
. Sel R.: Okulöncesi Çocuklarına Oyunlar-Rond-lar. Ya-Pa Yayın Pazarlama, s.9, İstanbul 2000
Diane E.Papalia,Sally Wendkos Olds,Ruth Duskin Feldman -A child’s world: Infancy through
adolescence 8th edition-McGraw -Hill;
http://www.hepcocuk.com/kitap-135805-cocuk-gelisimi.html
http://mimesis-dergi.org/2011/05/oyunun-tanimi-ve-toplum-yasantisindaki-yeri/
Aygül Rüstəmova
Xəzər Universiteti, Psixologiya, 4cu kurs
