Psixologiya elmi mütləq çoxluğun həqiqəti müsbət bir məfhum kimi gördüyünü söyləyir. Kimə soruşsan, dürüstlük, düzgün davranış və həqiqətin yanında olduğunu bildirəcək. Bəlkə siz, həyatınızda həqiqətdən açıq-aşkar imtina edən birini tanıyırsınız, amma 40 illik həyatımda beləsi ilə şəxsən rastlaşmamışam.
Əvvəllər çox şey fərqli idi. Bir insan bir gün və ya ay ərzində ən çox 10–15 insan ilə ünsiyyətdə olurdu. Sadə söhbət deyil əlbəttə, kiminsə nitqinə şahid olmaq və susmaq da bir ünsiyyət formasıdır. Sosial şəbəkələrin meydana çıxması ilə artıq gün ərzində onlarla insanın yazdığını oxuyur, müəyyən fikir formalaşdırırıq.
Çoxumuzun diqqət etdiyi bir fakt vardır: bəziləri aşkar şeyləri anlamaqda çətinlik çəkir, bəzən isə faktları inkar edir, ağ yalana üz tutur. Bir qisim insan hiddətlənir, digərləri tərəf müqabilini başa salmağa çalışır, müdrikləşmiş və hisslərini nəzarətdə saxlamağı bacaranlar isə əlini yelləyərək “boş verir”lər.
Görəsən insanlar niyə yanılırlar?
Danışmaq haqqında bütöv bir elmi disiplin vardır. Psixologiyanın bir parçası olan bu cərəyana sosiolinqvistika deyirlər. Bu kiçik yazımızda sizə bu elmin incəliklərini aça bilməyəcəyəm əlbəttə — hələ bu işin ustası da deyiləm axı. Amma özümə verdiyim bəzi suallara tapdığım cavabları sizinlə paylaşmaq istəyirəm.
Ünsiyyət formaları.
Gündəlik həyatınızda qarşılaşdığınız ünsiyyət formalarını belə sinifləndirmək olar:
- Rəsmi-işgüzar ünsiyyət tərzi
- Elmi ünsiyyət tərzi
- Publisistik ünsiyyət tərzi
- Məişət ünsiyyəti
Dostunuzla kafedə, tədris ocağında apardığınız söhbət məişət ünsiyyəti sayılır. Məktəbdə lövhəyə çıxaraq dərs danışarkən bir az əvvəl tənəffüsdə dostunuzla etdiyiniz söhbət tərzi əlbəttə uyğun deyildir. Hər vəziyyətin öz ünsiyyət forması vardır. Əgər siz sosial şəbəkədə, digər insanların içərisində müəyyən bir fikir bildirirsinizsə, sizin ünsiyyət formanız artıq publisistikdir. İkisinin arasında fərq isə böyükdür.
Məişət ünsiyyəti:
Qeyri-formal şəraitdə özünü ifadə etmək, şəxsiyyəti nümayiş etdirmək üçün istifadə edilir. Emosionaldır və ünsiyyətin bir qismi tamamilə bədən dilinə əsaslanır. Məsələn, əllərinizi həyəcanla başınızın üstünə qaldıraraq hündürlüyü təsvir etməyə çalışırsınız. Bir də “o boydaaaaaaa” deyə hərfləri uzadırsınız.
Bidirilən fikirlər subyektivdir. Hiss etdiyiniz şeyləri danışırsınız, yanıla bilərsiniz, göstərdiyiniz faktları çox vaxt heç yoxlamamısınız da. Dili daha sərbəstdir. Tez-tez qısaltmalardan, “əəəə, sən mənim canım” şəklində yenə də hissiyat yüklü sözlərdən və frazalardan istifadə edilir.
Publisistik ünsiyyət:
Publikaya istiqamətlənmiş bir çox hal bu qrupa girir. Məruzə etmək, nitq, mühazirə söyləmək, iclasda, televiziya və radioda, nümayişlərdə edilən çıxışlar, sosial şəbəkədə müəyyən qrupa və-ya ayrı-ayrı insanlara edilən müraciətlər, şərhlər, rəy bildirilməsi — hamısı tipik publisistik ünsiyyət formalarıdır.
Bildirilən fikir məlumatlandırıcı olmalıdır. Sənədli və ya faktoloji, araşdırma nəticəsində aşkar edilən hallar, rəsmi mənbələr istifadə edilməlidir. Gündəlik həyatda qarşılaşdığınız və ya şahidi olduğunu hadisələrin izahı. Sizi oxuyanlar söhbətin nədən getdiyini, hadisənin harada və nə zaman baş verdiyini, hansı nəticəyə gəldiyinizi və ən əsası nə üçün belə nəticə çıxardığınızı anlamalıdırlar.
Ünvanlı çağırışlar etmək. Müraciət və ya bildirdiyiniz fikrin kimə ünvanlandığı anlaşılmalıdır, ya da özünüz bunu açıq şəkil “ay həkimlər…” kimi göstərməlisiniz. Əsaslandırma üçün iqtibaslardan istifadə. Bildirdiyinizi fikri əsaslandırmaq üçün kitaba, məqaləyə, şahidi olduğunu hadisələrə, şəkil və fiqurlara müraciət etmək olar. Burada əsas şərt göstərdiyiniz qaynağın hamı tərəfindən əlçatan olmasıdır. Sizin gətirdiyiniz iqtibasları sizdən başqa heç kəs görə bilməyəcəksə, o fikri heç bildirməsəniz yaxşıdır.
Yumor hissi, lətifələr danışmaq alqışlansa da, açıq-aşkar sarkazm, lağ etmək pis qarşılanır. Sarkazm yerində çox gözəl fənddir, amma bunu bacarırsınızsa, tərəf müqabilinizi təhqir etməyəcək və alçaltmayacaqsınız bir formul tapmaq lazımdır.
Publikaya çatdırılan məlumatdan çox ehtiyatla istifadə etmək lazımdır. Diffamasiya qaydalarını pozaraq şər, böhtan xarakterli, ləyaqəti alçaldıcı gedişlərdən istifadə etmək sizi çox vaxt məişət ünsiyyəti formasına, yəni küçəyə “razborka”ya çatdıracaq. Publisistik ünsiyyət hər şeydən öncə Obyektivdir.
İnsanlar niyə yanılırlar?
Çoxunuz leyləklə qurbağanın dostluğu haqqında təmsili bilirsiniz. Leylək qurbağanı qonaq çağırır, amma təkcə özünün dimdiyi girəcək hündür və dar boğazlı sürahidə dovğa ilə qonaq edir. Qurbağa da eyni yanlqıya düşərək leyləyi öz evində sinidə təqdim edilən düyüyə qonaq edir. Hər ikisi qonaqlıq sırasında ac qalır. Nəticədə bu dostluq alınmır.
Sosial şəbəkələrdə onillərlə yaşadığım təcrübə əsasında insanların bir-birini başa düşməkdə çətinliklərinin səbəbiolaraq məhz bir-birini anlamadıqlarını, başqa-başqa tərzlərdə ünsiyyət qurmalarında görürəm. Doğrudur, savadlı aparılan publisistik ünsiyyət sırasında tərəflərdən birinin “cığallıq” edərək faktları çarpıtdığı, aldatdığı halları da geniş yayılmışdır. Amma ən azından bir şeydə anlaşa bilərik: elə belə söhbətmi edirik, yoxsa fikir bildiririk?!
Əgər digər insanları da maraqlandıran məsələ haqqında publik, yəni o insanların hüzurunda yazırıqsa, artıq publisistik ünsiyyətin qaydalarına əməl etmək, rəylərdə və şərhlərdə obyektiv olmaq, fikrini əsaslandırmaq şərtdir. Həkim məsləhətidir.
Dr. Vasif İsmayıl
P.S. Yazı sırasında Psyera humanitar-hüquqi portalının materiallarından istifadə edilmişdir
