Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu
DEHB BELİRTİLERİ
DEHB belirtileri dikkatsizlik ve/veya hiperaktivite ve tepiselliği kapsar.Bu özellikleri her çocuk şu veya bu şekilde sergiler.Fakat DEHB teşhisi koymak için, belirtilerin çocuğun yaşına uygun olmaması gerekir.
DEHB çocuklarda ve gençlerde yaygındır.Yetişkinlerde de bu bozukluk görülebilir.Yetişkinlerde belirtiler bazı farklılıklar olabilir.Örneğin, bir yetişkin hiperaktivite yerine tez canlılık sergileyebilir.Ayrıca, DEHB’li yetişkinler sürekli olarak kişiler arası ilişkilerde ve işte problem yaşarlar.
DEHB TÜRLERİ
ÜÇ FARKLI DEHB TÜRÜ VARDIR. BUNLAR:
” Kombine DEHB (en yaygın tür), tüm belirtileri içerir
” Dikkatsiz DEHB (önceden DEB diye adlandırılıyordu), dikkat ve konsantrasyon eksikliği
“Hiperaktif-dürtücü DEHB, dikkatsizliğin olmadığı hiperaktivite
DEHB teşhisi için, bozukluğa sebep olan bazı belirtiler 7 yaşından önce sergilenmiş olmalıdır.Ayrıca belirtiler birden fazla yerde görülmüş olmalıdır. Örneğin, bir kişi evde ve okulda veya evde ve işte belirtileri sergilemiş olmalıdır. Ayrıca, belirtilerinin kişinin evde, sosyal çevrede ve iş ortamında işlevselliğini engellediğine dair net kanıtlar olmalıdır.
DEHB BELİRTİLERİ
Üç farklı DEHB belirti kategorisi vardır: Dikkatsizlik, hiperaktivite, tepisellik (impulsivite)
Çocuk zorlayıcı okul çevresine girene kadar dikkatsizlik fark edilemeyebilir. Yetişkinlerde dikkatsizlik işte veya sosyal durumlarda belirginleşebilir.
DEBH’li bir kişi aşağıdaki belirtilerin bazısına veya hepsine sahip olabilir:
” Detaylara dikkat etmede zorluk çekme ve okulda veya diğer aktivitelerde düşüncesizce hatalar yapma eğilimi; umursamaz ve karmakarışık iş üretmek
“Kolayca alakasız dürtülerle dikkatin dağılması ve düzenli olarak devam eden çalışmaları başkalarını rahatsız eden sesler ve olaylarla bölmek
” Görevler ve aktivitelerde dikkati sürdürme yeteneğinin olmaması
” Konsantrasyon gerektiren ev ödevi veya hesap veya görevleri bitirmede zorluk çekme
” Sürekli bitmemiş bir aktiviteden bir başkasına geçme
” Oyalanma
” Düzensiz çalışma alışkanlıkları
” Günlük aktiviteleri unutma (örneğin randevuları kaçırma, yemek getirmeyi unutma)
” Ev ödevi veya günlük işler gibi görevleri tamamlamama
” Konuşmada daldan dala atlama, diğerlerini dinlememe, aklını konuşmaya vermeme, sosyal durumlarda aktivite kurallarını veya detaylarına uymama
Hiperaktivite belirtileri okul öncesi çocuklarda görülebilir ve çoğunlukla yedi yaşından önce sergilenir. Belirtiler şunlardır: ” Otururken kıpır kıpır kıpırdanmak ” Sürekli kalkıp etrafta gezmek veya koşmak
” Uygun olmayan zamanlarda koşmak veya tırmanmak (gençlerde bu yerinde duramamak olarak görülebilir)
” Sessizce oynamada veya sessiz boş zaman aktiviteleriyle uğraşmada zorlanma
” Her zaman gitmeye hazır olma
” Çoğunlukla aşırı konuşma
Hiperaktivite yaş ve gelişimsel aşamaya göre değişir.
DEHB’li okul öncesi çocuklar sürekli hareket halinde olmaya ve mobilyaların üstünde zıplamaya meyillidir ve oturularak yapılan grup aktivitelerine katılmakta zorluk çekerler.Örneğin, bir hikayeyi dinlemede problem yaşayabilirler.
Okul çağındaki çocuklar benzer davranışları daha az sıklıkta sergilerler. Oturmakta zorluk çekerler, sürekli kıpırdanırlar ve aşırı konuşurlar.
Adolesanlar ve yetişkinlerde hiperaktivite kendini yorulmak bilmezlik şeklinde gösterebilir ve bu kişiler uzun süre sessizce oturarak yapılan aktivitelere katılmakta zorluk çekerler.
Tepisellik (impulsivite) belirtileri şunlardır:
“Sabırsızlık
“Reaksiyonları geciktirmede zorluk
“Sorular tamamlanmadan cevap verme
“Başkasının sırasının bitmesini beklemede zorluk
“Sosyal veya iş ortamlarında problemlere neden olacak şekilde düzenli olarak başkalarını engelleme veya araya girme
“Uygunsuz zamanlarda sohbete başlama
İmpulsivite sürekli bir şeylere veya kişilere çarpmak gibi kazalara sebep olabilir.
Ayrıca DEHB olan çocuklar sonucunu düşünmeden tehlikeli aktivitelerle uğraşabilirler.Örneğin riskli yerlere tırmanabilirler.
Bu belirtilerin çoğu ara sıra gençlerde görülebilir. Bununla beraber, DEHB’li çocuklarda bu sık olur, evde ve okulda ve arkadaşlarını ziyaret ettiklerinde.Aynı zamanda çocuğun normal fonksiyonlarını yerine getirmesini engellerler.
Çocuklar sürekli olarak ve en azından iki ortamda (okul ve ev gibi) ve en az altı ay boyunca bu belirtilerim bazılarını veya tamamını sergilediklerinde DEHB teşhisi konur.
UZUN-VADELİ DEHB PROGNOZU
DEHB’li çocukların bazıları — %20 ila %30 – DEHB tedavisiyle iyileşme göstermeyecek şekilde öğrenme problemi yaşarlar. Hiperaktif davranış diğer karışıklığa yol açan bozuklukların gelişimiyle ilişkili olabilir, özellikle yönetim ve zıt-muhalif bozuklukları.Bu ilişkinin neden var olduğu bilinmemektedir.
DEHB’li çocukların çoğunluğu büyük ölçüde uyum sağlar.Bazıları, özellikle yönetim ve zıt-muhalif bozuklukları olanlar, çoğunlukla okuldan atılırlar. Bu bireyler sonraki kariyerlerinde DEHB’li olmayanlardan daha az başarılı olurlar.
Dikkatsizlik çocukluk, adelosans ve yetişkinlik boyunca kalıcı olmaya meyillidir.Hiperaktivite ve impulsivite yaşla beraber yok olmaya meyillidir.
Yaşları ilerledikçe, çocukluklarının ortalarından beri kuvvetli DEHB yaşayan bazı gençler anksiyete veya depresyon deneyimleyebilirler.
Okulda veya evdeki talepler arttıkça kötüleşen bazı DEHB uyarı işaretleri vardır. Bunlar:
“Açıklamaları takip etmekte zorlanma
“Ne evde ne de okulda organize olamama
“Kıpır kıpır olma, özellikle el ve ayakla
“Çok konuşma
“Günlük işler, ev ödevleri dahil olmak üzere projeleri bitirememe
“Detaylara dikkat etmeme ve reaksiyon göstermeme
“Okulda düşük notlar alma
“Düşük notlar nedeniyle akranlarından ayrılma ve ikincil depresyon
DEHB TÜRLERİ
Bazılarında DEHB belirtileri çok barizdir-kıpırdanmak, okulda veya işte dikkatini toplayamamak ve hiçbir işi tam bitirmemek.Bunlara ve diğer belirtilere dayanarak, farklı DEHB türleri belirlediler, bunlar DEHB teşhisinde ve tedavi seçiminde kullanıldı (çoğunlukla Ritalin gibi ilaçlar).
Yine de DEHB belirtileri başka durumlarınkine benzeyebilir ve bazen işaretler gizlidir ve tanımlanması daha zordur. Daniel Amen adında bir psikiyatrist, DEHB’nin tam ve doğru olarak teşhis edilebilmesi için, çeşitli bölgelerin ne kadar iyi işlediğini görebilmek amacıyla beynin içine bakılması gerektiğine inanır.
DEHB’li çocukların beyin taramalarına dayanan kendi DEHB alt türlerini geliştirmiştir, bunun tedaviyi daha iyi hedeflediğini ve işe yarayıp yaramadığını gösterdiğini ileri sürer.
Genellikle DEHB nasıl teşhis edilir?
Psikologların, psikiyatristlerin ve pedagogların çoğu Mental Bozukluklar için Teşhissel ve İstatistiksel Kılavuz (DSM-IV)’ de altı çizilmiş olan dikkatsizlik ve hiperaktivite belirtilerine dayanarak teşhis koyar. Bir kişiye DEHB teşhisi konabilmesi için belirtilerinin en az altı ay sürmüş olması ve bireyin okul ve bireysel hayatını engelleyecek kadar şiddetli olması gerekmektedir.
DEHB DİKKATSİZLİK BELİRTİLERİ ŞUNLARDIR:
“Detaylara dikkat etmemek
“Dikkatsizce hatalar yapmak
“Dikkat edememe ve görevi bitirememe
“Dinlememe
“Açıklamaları takip edememe veya anlayamama
“Çaba gerektiren görevlerden kaçma
“Dikkat dağınıklığı veya unutma
“Görevi bitirmek için gereken şeyleri kaybetme
DEHB HİPERAKTİVİTE-İMPULSİVİTE BELİRTİLERİ ŞUNLARDIR:
“Kıpırdanmak
“Durmadan kımıldamak
“Otururken sık sık ayağa kalkmak
“Uygun olmayan zamanlarda koşmak veya tırmanmak
“Sessizce oynamada zorluk çekmek
“Aşırı konuşmak veya sırası gelmeden konuşmak
“Söz kesmek
BU KRİTERLERE DAYANARAK DSM-IV DEHB’Yİ ÜÇ ALT TÜRDE TANIMLAR:
1.DEHB kombine tür: Hem dikkatsizlik hem de hiperaktivite-impulsivite belirtileri
2.DEHB baskın dikkatsiz tür: Dikkatsizlik belirtileri var, fakat hiperaktivite-impulsivite belirtileri yok
3.DEHB baskın hiperaktif-impulsif tür: Sadece hiperaktivite-impulsivite belirtileriı var, dikkatsizlik yok
DEHB’DE DAVRANIŞSAL TERAPİ NASIL FAYDALI OLUR?
Davranış terapilerinin bazı formları DEHB üzerinde çok az bir etkiye sahiptir. Fakat bir davranış yönetimi terapisi türü başarıyla kullanılabilir.Bu DEHB tedavi yaklaşımı ilaçla veya ilaçsız kullanılabilir.
Davranış yönetimi terapisiyle, lisanslı bir mental sağlık uzmanı-psikolog, sosyal danışman veya aile terapisti-hem siz hem de çocuğunuzun öğretmeniyle beraber çalışacaktır.Terapist sizi çocuk davranış yönetimi hakkında eğitecek.Aynı zamanda minör uygunsuz davranışı görmezden gelmeyi öğreneceksiniz.
Size ve çocuğunuzun öğretmenine çocuğun davranışını-negatif bir davranış yerine–DEHB’nin bir fonksiyonu olarak görmeniz öğretilecek.Seanslar size uygun davranış üzerinde odaklanmayı öğretme amacını taşır. Bunu, ödüllendirme veya imtiyazlarını elinden alma formunda hemen ve tutarlı sonuçları uygulayarak yapacaksınız.
Davranışsal yönetim terapisinin unsurları şunlardır:
“Hedef belirleme – Siz ve öğretmeni çocuğunuza belirli hedefler koymayı ve bunları tamamlamayı öğrenmesine yardımcı olacaksınız. Örneğin: bir ev işini bitirmek, bir sınıf görevini bitirmek, parkta barışçıl bir şekilde akranıyla oynaması, bir saat veya daha fazla masasında oturması
“Ödüller ve sonuçlar – Çocuğunuz kendi hareketlerinin karşılığını alır – ödül veya sonuçlar.Örneğin bilgisayarda geçireceği ilave zaman iyi davranışlarının veya bir hedefi tamamlamasının sonucudur.Negatif davranışın sonucu ise bu zamanın elinden alınması veya bir imtiyazı kaybetmesi olabilir.
“Uzun süreli kalıcı terapi – Çocuk bu davranışsal değişiklikleri benimseyene kadar, çocuğunuzla hedef koyma, ödül ve sonuç davranışını devam ettirmeniz önemlidir.
Yetişkinlerde DEHB nasıl tedavi edilir?
Yetişkinler de multidisipliner tedavi yaklaşımından fayda sağlarlar. Bu yaklaşımlar şunlardır:
“Bilişsel davranış terapisi (CBT)
“İlaç tedavisi
“Evlilik ve bireysel destek grupları dahil olmak üzere destek ve eğitim
“Beceri eğitimi DEHB’li yetişkinlerde uyarıcı ilaç tedavisi en yaygın olanıdır.
Gerçekten de, DEHB’li yetişkinlerin %58’i uyarıcı ilaç kullandıklarında daha iyi odaklandıklarını ve daha az Hiperaktif ve impulsif olduklarını söylemektedir. Eğer uyarıcıların rahatsız edici yan etkileri olursa veya etkili olmazlarsa, doktorunuz atomoxetine (Strattera) veya uyarıcı olmayan ilaçları önerebilir. Bupropion (Wellbutrin), veya trisiklikler (imipramine, nortriptyline, and desipramine) gibi belirli antidepresanlar bazen DEHB olan yetişkinlerde kullanılabilir.
Hazırladı: Qənirə Həsənli
