Şizofreniya-xəstələnmə və ölüm üzrə yüksək göstəricilərə malik olan, ciddi, lakin müalicəyə tabe olan prosessual psixi xəstəlikdir.Xəstəlik çox vaxt cavan yaşlarda meydana çıxır və bütün ömür boyu psixotik əlamətlərlə gedərək, xəstələrin fəaliyyətinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir edir.Tarixi kontekstdə şizofreniyanın spesifik əlamətləri Assosiativ pozulmalar, Affektiv pozuntular, Autizm və Ambivalentlikdir (4A).Müasir təsəvvürlərə görə, şizofreniyaya psixikanın təfəkkür,qavrama, emosiya, iradə, davranış kimi sahələrinin pozulması kimi baxılır.Təfəkkürün formal pozulması, nizamsız davranış, diqqətin və qısamüddətli yaddaşın pozulması kimi ümumi əlamətlər, hallüsinasiya, sayıqlama, katatonik əlamətlər, psixi avtomatizmin təzahürləri aid olan pozitiv (məhsuldar) əlamətlər, həmçinin autizm, təfəkkürün məhsuldarlığının azalması, nitqin kasadlığı, sosial uzaqlaşma, emosiyanın solğunlaşması, iradənin zəifləməsi daxil olan neqativ (defisitar) əlamətlər ayırd etmək qəbul olunmuşdur. Neqativ əlamətlər remissiya dövründə də ola bilər, bu zaman onlar xəstəliyin xüsusiyyəti ilə bilavasitə əlaqədar ola bilir və ya yanaşı depressiya, dərmanların əlavə təsiri və yaxud xəstələrin sosial uzaqlaşması nəticəsində baş verir.
Şizofreniyalı xəstələr, o cümlədən, intihar, psixoaktiv maddələrin istifadəsi, evsizlik, işsizlik, həmçinin somatic xəstələnmə aid olan yüksək ictimai təhlükə riskinə malikdirlər. Şizofreniya endogen mənşəli xroniki ruhi xəstəlik sayılır. Etiologiya (yaranma səbəbləri) Yaranma səbəbi tam öyrənilməyən bir çox xəstəliklərdən biridir. Tam olaraq irsi xəstəlik sayılmır, amma irsi faktorun rolu çox böyükdür. Belə ki biryumurtalı ekizlərdən birində bu xəstəlik varsa təxminən 80% ehtimalla o birində də xəstəlik baş verir. Müxtəlif yumurtalı ekizlərdə, adi bacı-qardaşda olbuğu kimi bu faiz nisbətən aşagıdır, lakin ümumi populyasiyaya nisbətən xeyli yuxarıdır. Xəstəlik anadangəlmə deyil, müxtəlif yaşlarda başlaya bilər: çox erkən yaşlardan (3-4 yaş), 45-50 yaşa gədər. lakin xəstələrin çoxunda xəstəliyin başlanması 18-25 yaş dövrünə təsadüf edir. Beləliklə yaş faktoru da xəstəliyin yaranmasında rol oynayır. Önəmli patogenetik faktorlardan biri də stress sayılır. Müxtəlif stresslərdən sonra şizofreniya xəstəliyinin başlanması çox hallarda müşahidə olunub. Qadınlarda bəzən xəstəlik doğuşdan sonra inkişaf edir. Maraqlıdır ki, xəstəlik nə gədər erkən və spontan yəni provakasion faktor (səbəb) olmadan başlayırsa proqnoz o gədər ağır olur. Beləliklə şizofreniya xəstəliyi endogen, yəni xarici faktorlardan daha az asılı olan, daxildən gələn bir xəstəlik sayılır. Ortalama olaraq populyasiyada bu xəstəliyin 0,5-3% yayılmasını söyləmək olar.
Şizofreniya, insanların həqiqəti anormallıq olaraq şərh bir qrup ciddi beyin narahatlığının. Şizofreniya, halüsinasyon, delüzyon, xarab düşüncə və davranışların bəzi birləşmələri ilə nəticələnə bilər. Şizofrenisi olan insanların normal hərəkət etmə və özlərinə bakabilme qabiliyyətləri zamanla sui getməkdədir.Bəzi məşhur inancların tərsinə, şizofreniya şəxsiyyət bölünməsi və ya çoxlu şəxsiyyət deyil. “Şizofreniya” sözü “ağılın bölünməsi” mənasında gəlməz; ancaq duyğuvədüşüncələrin adi tarazlığının pozulmasına göndərmədə tapılar.Şizofreniya həyat boyu müalicə tələb xroniki bir vəziyyətdir. İfadə Şizofreniya əlamətləri digər ruhi xəstəliklərə da dayandırılabilir və heç bir şizofreniya diaqnozunu tam olaraq saptayamaz.
Kişilərdə, şizofreniya əlamətləri adətən ergen yaşlarda və ya 20li yaşlarda başlayır. Qadınlarda şizofreniya əlamətləri ümumiyyətlə 20li yaşlarda və ya 30ların başında başlamaqdadır. Uşaqlara və ya 40 yaş üzərində olan şizofreniya diaqnozu qoyulması çox məşhur bir vəziyyət deyil. Şizofreniyanın əlamətləri adətən müsbət, mənfi və ya kognitif olaraq üç kateqoriyaya ayrılmaqdadır. Müsbət əlamətlər:Şizofreniyanın müsbət əlamətlər, normal funksiyaların aşırılığını və ya pozuqluğunu əks etdirir. Bu aktiv, anormal əlamətlər arasında bunlar yer ala bilər: Hezeyanlar (Delüzyonlar). Bu inanclar həqiqətə əsaslanmır və ümumiyyətlə qəbul və təcrübələrin səhv yorumlanmasını daxildir. Şizofreniyalı ifadə edilərin ən məşhuru bunlardır.
Düşüncə pozuqluğu. Danışmada və ya düşüncələri ifadə etmədə yaşanan çətinliklər, danışmağı yarıda kəsmə və ya “söz salatı” olaraq adlandırdığımız mənasız sözləri bir araya getirmeyle nəticələnə bilər.
Nizamsız davranışlar. Bu vəziyyət, uşaq nadincliyindən gözlənilməz gərginliklər qədər bir çox formada özünü göstərə bilər.
Mənfi əlamətlər:Mənfi əlamətlər, adi xüsusiyyətlərin azalmasını və ya yox olmasını əks etdirir.
Müsbət əlamətlərdən aylar və ya illər əvvəl meydana çıxa bilərlər. Mənfi əlamətlər arasında bunlar sayıla bilər: Gündəlik fəaliyyətlərə marağın azalması, duyğusuz kimi görünmə, Aktiviteleri planlaşdırma və ya reallaşdırma qabiliyyətinin azalmas ,Şəxsi gigiyenaya diqqət göstərməliyik , Sosial mənada geri çəkilmə Motivasiya itkisi
Şizofreniyanın qəti səbəbi tam olaraq bilinə bilməməkdədir. Bu mövzuda dəyişik nəzəriyyələr irəli sürülməkdədir. Klinika izləmələrdə qan bağı olan kəslərdə genetik uyğunluğun olduğu başqa səbəblərin də araya girməsi ilə xəstəliyin ortaya çıxdığı görülməkdədir. Tək yumurta əkizlərinin birində şizofreniya görülməsi vəziyyətində digərində şizofreniya ortaya çıxma ehtimalı %50, ana atanın ikisinin birdən şizofreniyalı olması vəziyyətində uşaqlarda şizofreniya görülmə ehtimalı %40, ana və ya atanın şizofreniyalı olması vəziyyətində uşaqlarda görülmə ehtimalı %8, qardaşlardan birinin şizofreniyalı olması vəziyyətində digər uşaqda xəstəliyin görülmə ehtimalı %12dir. Genetik keçişdən məsul tutulan bəzi genlər vardır ancaq bu mövzu hələ tam olaraq işıqlandırıla bilməmişdir. Şizofreniyalı xəstələrin beyin tomoqrafiyası və MR kimi radyolojik araşdırmalarında beynin bəzi bölgələrində dəyişikliklər təsbit edilməkdədir ancaq bu dəyişikliklərin şizofreniyaya xas olmadığı bilinməkdədir. Yeni ölən şizofreniyalı xəstələrin beyin biyopsilərində beyində bəzi toxu dəyişiklikləri görülməkdədir. Bu dəyişikliklərin də xəstəlik meydana gəlmədən əvvəlmi olduğu və ya xəstəliyin ortaya çıxışıylamıı inkişaf etdiyi bilinə bilməməkdədir. Beyin biokimyası ilə əlaqədar araşdırmalarda beyində xəbərçi rolu boynuna götürən (nörotransmitter) maddələrdən biri olan dopaminin fəaliyyət artımının xəstəliyə gətirib çıxardığı bilinməkdədir. Son illərdə dopamin yanında serotonin və norepinefrin kimi digər xəbərçilərində şizofreniya meydana gəlməsində rol oynadığı ifadə edilməkdədir. İstifadə edilən dərmanlar da bu sistemlər üzərindən təsir etməkdədir. Hər xəstədə eyni şeylərin ortaya çıxmaması, hər dərmanın hər xəstəyə yaramaması xəstəliyin ortaya çıxışında bu maddələrlə əlaqədar adamdan adama dəyişən xüsusiyyətlərin olduğunu düşündürməkdədir. Xəstəliyin ortaya çıxış səbəbi olaraq bəzi xəstələrdə dopamin sistemi daha təsirli olarkən bəzilərində problemin daha çox serotonin sistemində ola bilər. İmmunitet sisteminin bu xəstəliyə gətirib çıxardığı qarşıya qoyulan nəzəriyyələr arasındadır. Hamiləlik əsnasında qrip infeksiyası keçirən anaların uşaqlarında bu xəstəliyin ortaya çıxdığı irəli sürülmüşdür, ancaq araşdırmalar bunu dəstəkləməməkdədir. Ekoloji bəzi faktorlar xəstəliyin ortaya çıxışında rol oynamaqdadır. Ürək xəstələri necə ekoloji stress yaradan vəziyyətlərdən mənfi təsirlənirsə və ya stressli bir həyat hadisəsi necə xəstəliyin ortaya çıxmasında rol oynayırsa şizofreniyalılarda də eyni vəziyyət etibarlıdır. Bu xəstələrdə tək başına dərman müalicəsi ümumiyyətlə kafi olmaz, stress yaradan vəziyyətlərin də ələ alınması lazımdır. Bəzi ailə strukturlarının şizofreniyaya gətirib çıxardığı qarşıya qoyulmuş və şizofreniyalı ailələr modeli inkişaf etdirilməyə çalışılmışdır, ancaq sonra edilən araşdırmalar bu nəzəriyyəni dəstəkləməmişdir. Şizofreniyalılarda hormonlarda bəzi dəyişikliklər olduğu və bunun da xəstəliyə gətirib çıxardığı ifadə edilməkdədir. Bəzi strukturca və kimyəvi pozuqluqların şizofreniyalı xəstələrin hisslərində pozulmalara gətirib çıxardığı və xəstələrin hisslərində seçicilik olmaması səbəbindən beynin həddindən çox xəbərdar edilməsi ilə qarşılaşdığı qarşıya qoyulmaqdadır. Məsələn normal kəslərdə olduğu mühitdə eyni anda ortaya çıxan səslərə qarşı bir seçicilik vardır, televiziyanın səsini dinlərkən çöldə qışqıran satıcının səsini qəbul etməyə bilər, halbuki şizofreniyalılarda bu seçiciliyin olmadığı eyni anda var olan bütün səslərin qəbul edildiyi və beynin çox xəbərdar edilməsi ilə qarşı-qarşıya qaldığı ifadə edilməkdədir. Stress-diyatez nəzəriyyəsinə görə bəzi kəslərdə stressli bir vəziyyətlə qarşılaşıldığında şizofreniya ortaya çıxmaqdadır. Şizofreniyanın ortaya çıxışında bioloji, psikososial və ekoloji faktorların birlikdə rol oynadığı, stress yaradan bir vəziyyətlə qarşılaşıldığında xəstəliyin ortaya çıxdığı və stress yaradan vəziyyətin də bu faktorlardan biri ilə əlaqədar ola biləcəyi ifadə edilməkdədir. Məsələn ortaya çıxarıcı faktor infeksiya kimi bioloji bir səbəb və ya bir yaxınını itirmə və ya problemli bir ailədə həyata kimi psixoloji bir səbəb ola bilər. Hər infeksiya xəstəliyi olan və ya hər yaxınını itirən şizofreniya olmaz, bu xəstəliyin ortaya çıxışı üçün irsi uyğunluğun da olması lazımdır.
Abbaslı Əminə
BDU, Sosial Elmlər və Psixologiya fakültəsi, Psixologiya ixtisası , 2ci kurs
