Belə bir söz var: Hara gedəcəyini bilmirsənsə, getdiyin yolun elə də bir əhəmiyyəti yoxdur. Həyatımızı aldığımız qərarlar müəyyənləşdirir. Düzgün və yerində alınmış qərarlar həyatımızı müsbət yöndə dəyişdirirsə, düzgün qəbul etmədiyimiz qərarlar bizi məyus edir. Lakin, bundan daha pisi var-qərarsızlıq. Qərarsızlıq ən pis qərardan belə daha məyus edici bir haldır.
İnsanlar fərqlidir. Bəzilərimiz ən ciddi, mürəkkəb məsələlər barədə qısa zaman ərzində qərar qəbul edə bilsək də, bir çoxlarımız son dərəcə sadə, xırda məsələlər barədə günlərlə, hətta aylarla düşünə bilir. İnsanların bir çoxu gündəlik həyatında ən primitiv mövzularda belə qərarsızlıq göstərir. Məsələn, “bu gün nə geyinim?”, “bu gün nə yeyim?”, “bu gün hansı kitabı oxuyum?” və digər sadə mövzularda qərarsızlıq göstərən insanlarla yəqin ki, rastlaşmısınız.
Qərarsız bir insanla qarşılaşdığınız zaman və ya özünüzdə davamlı olaraq qərarsızlıq hallarını müşahidə etdiyinizdə analiz etməyə çalışın, bu gerçək bir qərarsızlıqdırmı, yoxsa qərarsızlıq adı altında pərdələnən başqa problemlər mövcuddur? Bəzən hər hansı bir işi yerinə yetirmək üzrə olduğumuz zaman tənbəllik, laqeydlik, ərincəklik, məsuliyyətsizlik bizə mane olur, bəziləri bunu qərarsızlıq adlandırır.
Qərarsızlıq yaradan səbəblər
Adətən insanlarda qərarsızlıq mənbəyi kimi əsas faktor şəxsiyyətin quruluşu olur. Qeyri-adekvat özünüqiymətləndirmə, xırdaçılıq, hər hansı bir detala uzun müddət ilişib qalmaq, nəyin önəmli, nəyin önəmsiz olduğunu ayıra bilməmək, məsuliyyəti qarşısındakının üzərinə atmaq, yox sözünü deyə bilməmək, bilgisizlik, hər hansı xoş olmayan bir durumla bağlı qərar vermək məcburiyyəti insanda davamlı olaraq qərarsızlığın yaranmasına səbəb olan əsas faktorlardandır.
Özgüvən
Aydındır ki, qərarlı bir insan olmaq üçün ilk öncə özgüvəni tam bir insan olmaq vacibdir. Məlumdur ki, özgüvən səviyyəsi yüksək olan insanlar daha asan qərar qəbul etmə bacarığına malikdirlər. Fəqət, bu özgüvən adekvat, sağlam bir özgüvən olmalıdır. Sağlam bir özgüvənə sahib olan insanlar bilgi sahibi olmadıqları bir mövzuyla qarşılaşdıqları zaman başqasıyla məsləhətləşməkdən çəkinmirlər. Həmçinin sağlam bir özgüvənə sahib insanlar aldıqları qərar sonradan mənfi nəticələri doğurduğunda belə asanlıqla yanlış qərar verdiklərini qəbul edir və səhvləri üzərində düşünüb düzgün nəticə çıxartmağı bacarırlar.
Qeyri-adekvat, şişirdilmiş özgüvənə sahib insanlar isə çox asanlıqla və sürətlə qərar qəbul etsələr də bilgi sahibi olmadıqları bir mövzu haqda başqasından məsləhət almağa gərək duymurlar, onlar qəbul etdikləri qərarın ən doğru qərar olduğunu düşünürlər.
Utancaqlıq
Çəkingən və utancaq insanların qərarsız olmalarının əsas səbəbi verdikləri qərar üzündən başqalarının gözündə dəyərdən düşəcəklərini və qınanılacağını düşünməkləridir. Qəbul etdikləri qərarın bəyənilməyəcəyini, müzakirə obyektinə çevriləcəyini düşünürlər. Bu tip insanlar üçün verdikləri qərarı açıqlamaq, izah etmək də bir o qədər çətin prosesdir. Bu səbəbdən də hətta öz daxilində qərarlı olsalar belə qərarsız kimi görünməyi tərcih edirlər.
Mükəmməlliyətçilik
Mükəmməlliyətçi insanlar nə edirlərsə etsinlər, hansı qərarı qəbul edirlər etsinlər daim ən mükəmmələ çata bilmədikləri barədə düşüncələr onları narahat edir. Hər işlərində, hətta uğurlarında belə əksik bir detal tapmağa meyillidirlər. Kiçik nüanslar barədə uzun-uzadı düşünməkdən konkret bir qərar verməkdə çətinlik çəkirlər. Ən yaxşısını, ən mükəmməlini etməyə çalışdıqları üçün qərar vermək mövzusunda ləngdirlər.
Qorxu
Qərar vermək mövcud variantlar içərisindən birini seçməkdir. Bəzən, yerinə görə risk almaqdır. Bu üzdən bir çox insanı qorxu hissi bürüyür. Səhv addım atmaq, uduzmaq qorxusu olan insanlar daim bu haqda düşünür və konkret bir sonuca varmaqda əziyyət çəkirlər.
Məsuliyyətdən qaçmaq
Məsuliyyəti öz üzərinə götürmək istəməyən insanlar verməli olduğu qərarları başqasına yükləyərək bu yükdən azad olmağa çalışırlar.
Diqqətli olun! Əgər davamlı olaraq özünüzdə qərarsızlıq halları müşahidə edirsinizsə, ola bilsin ki, həyatınızda yolunda getməyən bir şeylər var. Qərarsızlığın xroniki hal almasına “Abulia” deyilir. Bu nöqtədən sonra artıq qərarsızlıq sizin yaşam tərzinizə çevriləcək və ən sadə, ən primitiv mövzular qarşısında belə aciz qalacaqsınız.
Yuxarıda sadaladıqlarımızla yanaşı, qərarsızlıq :
Bəzi əməliyyatlardan sonra
İflic və ya beyinə qansızma hallardından sonra
Demans xəstəliyi zamanı
Bəzi beyin zədələnmələri zamanı da yarana bilər.
Bir nüansa da diqqət yetirmək vacibdir. Bəzi ailələrdə valideynlər uşaqlarını əvvəlcə döyür, sonradan isə peşmançılıq hissi keçirdərək onlarla xoş davranır. Bu düzgün bir addım deyil. Bu halda uşaq valideynlərinin davranışlarındakı qərarsızlığı görür və özünə götürür. Uşağınıza qarşı göstərdiyiniz laqeydlik və aşırı ciddilik, sərt sima da onun gələcəkdə qərarsız biri kimi yetişməsinə səbəb ola bilər.
İnsanlarda mövcud olan qərarsızlıq hallarını 3 cür qruplaşdırmaq olar:
İki müsbətin qarşıdurması: Eyni anda, eyni şiddətlə istədiyimiz iki variantdan birini seçmək məcburiyyətində qaldığımız zamandır.Məsələn, eyni anda iki paltarı da bəyənmişiksə və ikisini də almaq istəyiriksə, ancaq bunlardan yalnız birinə pulumuz çatırsa.
Müsbət-mənfi qarşıdurması: Bu zaman həm xoşagələn, həm də xoşagəlməyən iki situasiyanı birdən yaşayırsınız. Məsələn, ailə qurmaq ərəfəsində evliliyin gətirəcəyi məsuliyyətdən qorxmaq və ya şirniyyat yemək istəyən birinin kökəlməkdən qorxması buna misal ola bilər.
Mənfi-mənfi qarşıdurması: Eyni anda iki istəmədiyimiz variantdan birini seçmək məcburiyyətində qaldığımız vəziyyətdir. Məsələn, dərsə getmək istəməyən və eyni zamanda evdə də oturmaq istəməyən şagirdin vəziyyəti.
Sosial psixoloqlar davamlı olaraq qərarsızlıq yaşayan insanlara aşağıdakıları tövsiyə edirlər:
Araşdırın: qərar verməli olduğunuz mövzuda nə qədər bilgi toplasanız, bir o qədər də asan qərar verərsiniz.
Mövzuları ayırd edin: Hansı mövzuda qısa zaman ərzində qərar verməli olduğunuzu, hansılarda isə daha çox zamana malik olduğunuzu dəqiqləşdirin.
Uzaqgörən olmağa çalışın: Verəcəyiniz qərarların nəticələrini az da olsa müəyyən etməyə çalışın.
Narahatçılıq keçirməyin: Hər hansı bir qərar qəbulu zamanı narahatçılıq keçirmək normaldır, ancaq bunu çox şişirtməməyə çalışın.
Paylaşın: Beyninizi məşğul edən mövzu barədə güvəndiyiniz birinə danışın.
Mütəxəssisdən soruşun: qərarsız qaldığınız mövzu barəsində bilən birindən məsləhət almaq ən effektiv üsuldur.
Qətiyyətli olun: Qəbul etdiyiniz qərara hər nə olursa olsun əməl etməyə çalışın. Bu insanın özünə hörmət etdiyinin göstəricisidir.
Kənaraçıxma: Beynimizdə dopamine adlı bir maddə var . Qərarlılığımız və qərarsızlığımızın müəyyən dərəcədə bu maddədən asılı olduğu son eksperimentlər nəticəsində bəlli oldu. Kofein, şokolad qəbulu zamanı beyində bu maddənin miqdarı artır. “Sarı mənimçün qırmızıdan daha dəyərlidir” deyə düşünməyimizin səbəbi məhz dopamin maddəsidir. Onun sayəsində fərqli şeylərə baxıb, nəyin bizim üçün daha əhəmiyyətli, nəyin daha az əhəmiyyətə malik olduğunu müəyyənləşdirə bilirik. Maraqlıdır ki, qeyd etdiyimiz prosesin əsasında insanın öz əvvəlki, şəxsi təcrübələrinə əsaslanması durur.
Aytən Eminova
BDU Psixologiya fakultəsi
